इरान र इजरायल सम्बन्ध : दशकौँसम्म मित्रता, अहिले दुश्मनी

काठमाडौं । इरानले मंगलबार राति इजरायलतर्फ सयौँ मिसाइल प्रहार गरेपछि एकाएक सारा विश्वको ध्यान खिचिएको छ ।

दुई देशबीचको बढ्दो तनावले विश्वमा फेरि अर्काे द्वन्द्व निम्त्याइरहेको छ । सेप्टेम्बर २७ मा इजरायली आक्रमणमा हिजबुल्लाह प्रमुख हसन नसरल्लाहको मृत्यु भएपछि इरानले प्रमुख इजरायली सैन्य क्षेत्रमा १८० भन्दा बढी ब्यालिस्टिक मिसाइल प्रहार गरेको छ ।

इरानको मिसाइल आक्रमणपछि इजरायलका प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुले इरानलाई कडा चेतावनी दिएका छन् ।

जेरुसेलममा भएको सुरक्षा मन्त्रिपरिषद् बैठकमा प्रधानमन्त्री नेतान्याहुले इरानले ठूलो गल्ती गरेको र त्यसको मूल्य चुकाउनु पर्ने बताइसकेका छन् । यस वर्षको अप्रिलमा सिरियामा रहेको इरानी दूतावासमा आक्रमणपछि इरानले इजरायलमा हवाई हमला गरेको थियो । त्यसबेला इरानले इजरायलमा ३३० वटा मिसाइल प्रहार गरेको थियो । त्यस अवधिमा ड्रोन आक्रमण पनि भएका थिए ।

इरान र इजरायलबीचको सम्बन्ध पहिला कस्तो थियो ? कहिलेदेखि सम्बन्ध चिसो हुन थाल्यो ? र किन बढ्यो मित्र राष्ट्रबीच दुश्मनी भन्ने विषयमा चर्चा गरौँ ।

सेप्टेम्बर २७ मा इजरायली सेनाले हिजबुल्लाह प्रमुख हसन नसरल्लाहको हत्या गरेको थियो । गाजा र लेबनानमा भयावह आक्रमणहरूबीच इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुले पनि सेप्टेम्बर २७ मा संयुक्त राष्ट्र महासभामा भाषण गरे । यस क्रममा उनले दुईवटा नक्सा पनि देखाए । नेतान्याहुको दाहिने हातमा राखिएको नक्सामा इरान, इराक, सिरिया र यमनलाई कालो रंगमा राखिएको थियो र यसलाई ‘श्राप’ भनिएको थियो । त्यस्तै उनको देब्रे हातको नक्सामा इजिप्ट, सुडान, साउदी अरेबिया र भारतलाई हरियो देखाइएको थियो । यसमा नेतान्याहुले यी देशहरूलाई ‘आशीर्वाद’ भनेका थिए ।

यसपछि इरानले मंगलबार राति इजरायलमा ठूलो हमला गर्यो र आफ्ना प्रमुख सैन्य अखडाहरूमा १ सय ८० भन्दा बढी ब्यालेस्टिक मिसाइल प्रहार गरेको थियो । विस्फोटको बीचमा, देशभर अलर्ट घोषणा गरियो र चेतावनी साइरन बज्न थाल्यो ।

सरकारले मोबाइल फोन र टिभीमा सन्देश पठाउँदै मानिसहरूलाई बम सेल्टरमा जान आग्रह गरेको थियो कम्तिमा तीन मिसाइलहरू तेल अबिब र जेरुसेलममा खसेको देखियो, यद्यपि आक्रमणबाट भएको क्षतिको बारेमा कुनै जानकारी उपलब्ध छैन । इरानले हिजबुल्लाह र हमास नेताको हत्याको बदला लिन इजरायलमा दर्जनौं मिसाइल प्रहार गरेको बताएको छ ।

सुरुमा दुई देशबीचको सम्बन्ध कस्तो थियो ?

इरान र इजरायल सम्बन्ध सन् १९४८ मा सुरु भएको थियो । सन् १९४८ मा विश्वको नक्सामा इजरायल नामको देशको जन्म भएको हो । इरान टर्किएपछि इजरायललाई मान्यता दिने दोस्रो मुस्लिम बहुल देश थियो । त्यतिबेला इरानमा पहलवी वंशको शासन थियो । यो वंशले आधा शताब्दी भन्दा बढी शासन गर्यो । पहलवी वंश अमेरिकाको समर्थक थियो भने इजरायलले अमेरिकालाई समर्थन गर्यो ।

इरान जसको साथमा आज उभिएको प्यालेस्टाइनले इरानले इजरायललाई दिएको मान्यतालाई ‘नकबा’ अर्थात् विनाशको संज्ञा दिएको थियो । प्यालेस्टाइनले यसलाई प्रकोपको मौन अन्तर्राष्ट्रिय अनुमोदनको रूपमा हेर्यो । यो सबै सन् १९४८ मा इजरायल गठन हुँदा सात लाखभन्दा बढी प्यालेस्टिनीलाई जबरजस्ती निष्कासन र विस्थापनका कारण भइरहेको थियो ।

पछि के भयो ?

देशको गठनपछि, इजरायल गैर–अरब राष्ट्रहरूसँग सम्बन्ध स्थापना गर्न क्रियाशील रह्यो । अगाडि बढ्दै इजरायलले इरानको राजधानी तेहरानमा दूतावास स्थापना गर्यो । दुवैले एकअर्काका लागि राजदूत नियुक्त गरेका छन् । यी दुवै देशबीच व्यापार सम्बन्ध पनि बढ्यो र इरान चाँडै इजरायलको लागि तेल आपूर्तिको प्रमुख स्रोत बन्यो । दुवैले सन् १९६८ मा इरानको तेल इजरायल र त्यसपछि युरोप पठाउने उद्देश्यले पाइपलाइन सुरु गरेका थिए ।

दुई देशबीचको सम्बन्ध कसरी चिसियो ?

हाल इरानमा इस्लामिक क्रान्तिको समय आएको छ र यहीँबाट इजरायल र इरानबीच दुश्मनी सुरु हुन्छ । सन् १९७९ मा भएको इरानको इस्लामिक क्रान्तिले दुई देशबीचको सम्बन्ध बिग्रियो । शिया धर्मगुरु अयातुल्ला रुहोल्लाह खोमेनीले इरानमा शाह मोहम्मद रेजा पहलवीलाई सत्ताबाट हटाएका थिए । यससँगै इरानमा नयाँ इस्लामिक गणतन्त्रको जन्म भयो र क्रान्तिका नेता आयतोल्लाह रुहोल्लाह खोमेनी सत्तामा आए । त्यसबेला इरानका नयाँ सर्वाेच्च नेता खोमेनीले विश्व शक्तिहरूलाई ‘अहंकारी’ भन्दै उनीहरूविरुद्ध खलिफाको नीति अपनाएका थिए । खोमेनीले विश्व शक्तिका क्षेत्रीय सहयोगीहरूविरुद्ध आफ्नो अडानको घोषणा गरे जसले आफ्नो स्वार्थलाई अगाडि बढाउन प्यालेस्टिनीहरू लगायत अरूलाई दमन गर्नेछन् भन्ने विश्वास थियो ।

नयाँ इरानी शासनले इरानमा अमेरिकालाई ‘महान शैतानु’ र इजरायललाई ‘सानो शैतानु’ भने । क्रान्तिपछि इरानले इजरायलसँग सबै सम्बन्ध तोड्यो । इरानी नागरिकहरूले अब एकअर्काको देशमा यात्रा गर्न सक्दैनन् । त्यस्तै सबै उडान सेवाहरू रद्द गरियो र तेहरानमा इजरायली दूतावासलाई प्यालेस्टिनी दूतावासमा परिणत गरियो ।

पछि कसरी शत्रुता बढ्यो ?

यसरी दशकौंदेखि दुई देशबीच दुश्मनी बढ्दै गयो । यसैबीच दुवै पक्षले यस क्षेत्रमा आफ्नो शक्ति र प्रभाव बढाउने प्रयास पनि गरे । इजरायलले सिरिया, इराक, लेबनान र यमनमा इरानले राजनीतिक र सशस्त्र समूहहरू सिर्जना गरेको र आर्थिक रूपमा समर्थन गरेको आरोप लगाएपछि दुई देशबीचको सम्बन्ध थप बिग्रियो ।

हमास–इजरायल युद्ध सुरु भएपछि के भयो ?

हमास र इजरायलबीच सन् २०२३ को अक्टोबरमा युद्ध सुरु भएको थियो । त्यसयता हिज्बुल्लाहले उत्तरी इजरायलमा रकेट हमला गर्दै आएको छ । इरानले पनि सशस्त्र हमासलाई समर्थन गर्दछ, जसले अक्टोबर ७, २०२३ मा दक्षिणी इजरायलमा आक्रमण गरेको थियो । मध्यपूर्वमा, इरानले यमनमा हुथी विद्रोहीहरूलाई पनि सहयोग गरेको छ । समूहले लाल सागरमा रहेको इजरायली रिसोर्ट सहर इलातमा ब्यालिस्टिक मिसाइलहरू प्रहार गरेको छ र पानी जहाजहरूमा आक्रमण गरेको छ ।

भर्खरै कहिलेदेखि सुरु भयो विवाद ?
यस वर्षको विवाद अप्रिल १ मा सिरियामा रहेको इरानी दूतावासमा भएको आक्रमणबाट उत्पन्न भएको थियो । इरानले लेबनानमा हिजबुल्लाहलाई मिसाइल र अन्य हतियार पठाउन सिरियाली क्षेत्र प्रयोग गर्दछ भन्ने आरोप इजरायलले लगाएको छ ।

यसैबीच, इजरायलले सिरियामा हतियारको आवतजावत रोक्न कैयौँ हवाई आक्रमण गरेको छ । यसै शृङ्खलामा अप्रिल १, २०२४ मा सिरियाको राजधानी दमास्कसमा रहेको इरानी महावाणिज्य दूतावासमा युद्धविमानले आक्रमण गरेको थियो । आक्रमणमा इरानी रिभोलुसनरी गाड्र्स कोप्र्स को अलकुद्स फोर्सका एक वरिष्ठ कमाण्डरसहित कम्तीमा ११ जनाको मृत्यु भएको थियो । उनीहरु सबै दमास्कस दूतावास परिसरमा भएको बैठकमा सहभागी थिए । आक्रमणको जिम्मेवारी इजरायलले लिएको छैन भने आक्रमणको आरोप लगाइएको छ ।

जवाफमा इरानले अप्रिल १४ मा इजरायलमाथि ३३० मिसाइल आक्रमण गरेको थियो । यस अवधिमा ड्रोन आक्रमण पनि भएको थियो । इरानले यस हमलालाई अपरेशन ट्रु प्रोमिस नाम दिएको छ । आक्रमणलाई इजरायल–हमास युद्धको परिणामको रूपमा हेरिएको थियो र इरानले इजरायलमा आफ्नो प्रोक्सी द्वन्द्वको सुरुवात पछि पहिलो प्रत्यक्ष आक्रमण थियो यो ।