भारतको उत्तर प्रदेशको प्रयागराजमा महाकुम्भ मेला जारी छ । प्रयागराजस्थित त्रिवेणी संगममा १७ दिनदेखि मानवसागर उर्लेको छ । विश्वको सबैभन्दा ठूलो धार्मिक मेलामा हालसम्म १५ करोडभन्दा बढी भक्तजन महाकुम्भ मेलामा सहभागी भएका छन् भने अझै करोडौँको संख्यामा आउने अनुमान गरिएको छ । भक्तजनदेखि विभिन्न प्रकारका बाबाहरूको भिड प्रयागराजमा देख्न सकिन्छ ।
महाकुम्भ भन्ना साथ भक्तजनसँगै धेरै सन्त र बाबाहरूको उल्लेख्य सहभागिता देख्न सकिन्छ । भारतको प्रयागराजस्थित त्रिवेणी संगम होस् या नेपालको पशुपतिनाथ, विशेषगरी नागा बाबाहरूको सहभागिताले यसमा थप महत्व थपिने गरेको छ । नागा बाबाहरूको जीवनयापन, कपडा नलगाई बस्ने कारण पनि उनीहरू सधैँ आम मानिसको चर्चाको विषय बन्ने गर्छन् ।
यो विश्वास छ कि महाकुम्भका गल्लीहरूले पनि मुक्तिको बाटोमा डोर्याउँछन् । जन्म र मरणको चक्रबाट मुक्ति पाउन चाहने धेरै मानिस भेटिन्छन् । मानिसहरू ८४ लाख जन्ममा जन्मको चक्रबाट मुक्ति पाउन सक्ने साधनाको उपाय विभिन्न मठ मन्दिरमा खोज्ने प्रयास गर्छन् । महर्षि वेदव्यासद्वारा लिखित पद्म पुराणमा ८४ लाख प्रजातिको वर्णन गरिएको छ । यो पनि भनिन्छ कि पृथ्वीमा ३० लाख प्रजातिका जनावरहरूको बसोबास छ । रूख र बोटबिरुवामा बस्ने २० लाख प्रजातिका जीवजन्तुहरू, पानीमा ११ लाख प्रजाति र ९ लाख प्रजातिका जीवजन्तु छन् । यससँगै १० लाख योनी आकाशमा उड्ने चराको र बाँकी ४ लाख योनी मानिसका छन् ।
सामान्यतया सनातन धर्ममा मोक्षका लागि अन्तिम संस्कारको प्रक्रियाबाट गुज्रनुपर्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । मोक्षप्राप्तीका लागि अन्तिम संस्कारको प्रक्रिया अनिवार्य भएपछि अन्तिम संस्कार नै नगरिने नागा बाबाहरूले कसरी मोक्ष प्राप्ती गर्छन् त ?
नागा तपस्वीहरूको अन्तिम संस्कार नै हुँदैन । सनातन धर्ममा मानिसको मृत्यु पछि अन्तिम संस्कार गरिन्छ । तर नागा तपस्वीहरूलाई भने या त जल समाधि दिइन्छ वा जमिन समाधि दिइन्छ । कहिलेकाहीँ नागा सन्न्यासी आफैले पनि देह त्यागेपछि यी दुईमध्ये कुन विधि अपनाउने भन्ने इच्छा व्यक्त गर्छन् । तर त्यसअघि नागालाई विधिवत् प्रक्रियामा राखिन्छ । नागा साधुहरूले गंगालाई भेट्नुअघि २१ वटा श्रृंगार गर्छन्, तर शरीर छोड्दा १७ वटा श्रृंगारले सजिएका हुन्छन् । २१ शृंगारमा प्रवचन र मधुर बोली पनि समावेश छ जुन मृत्युको शृंगारमा समावेश छैन । यससँगै साधना र सेवा नामका दुई श्रृंगारहरू पनि हटाइन्छ ।
यसपछि हुने श्रृंगारहरू यस प्रकार छन् :
भभूत : भभूतले क्षणिक जीवनको यथार्थताको अनुभूति गराउँछ । मरेपछि पनि नागा साधुको शरीरमा रगिन्छ ।
चन्दन: भगवान् शिवलाई चन्दन चढाइन्छ । नागा साधुहरूले पनि आफ्नो हात, निधार र घाँटीमा चन्दन लगाउँछन् ।
रुद्राक्ष: रुद्राक्षको उत्पत्ति भगवान शिवको आँसुबाट भएको हो । नागा साधुहरू टाउको, घाँटी र हातमा रुद्राक्षको माला लगाउँछन् ।
तिलक: निधारमा लामो तिलक भक्तिको प्रतीक हो ।
सुर्मा: नागा साधुहरूले आफ्नो आँखालाई सुर्माले सजाउँछन् ।
कडा: नागा साधुहरू हात र खुट्टामा पीतल, तामा, सुन वा चाँदीका साथै फलामका कंगन लगाउँछन् । भगवान् शिवले पनि खुट्टामा कडा लगाउने विश्वास छ ।
चिमटा: चिमटालाई नाग साधुहरूको हतियार पनि मानिन्छ । नागा साधु सधैँ आफ्नो हातमा चिमटा राख्छन् ।
डमरु: भगवान् शिवको सबैभन्दा मन पर्ने वाद्य डमरु पनि नागा साधुहरूको श्रृंगारको एक हिस्सा हो ।
कमण्डलु: नागा साधुहरूले पनि कमण्डलु बोकेर पानी बोक्ने गर्छन् ।
जटा: नागा साधुहरूको जटा पनि धेरै अद्वितीय छ । पञ्चकेशको सजावट प्राकृतिक रूपमा बेरिएको कपाललाई पाँच पटक बेरेर गरिन्छ ।
लंगोटी: नागा साधुहरू रङको लंगोटी लगाउँछन् ।
औँठी: नागा साधुहरू हातमा धेरै प्रकारका औँठी लगाउँछन् । प्रत्येक औँठीले केही प्रतीक गर्दछ ।
झुम्का: नागा साधुहरूले कानमा ठूला चाँदी वा सुनको झुम्का लगाउँछन् । जसलाई सूर्य र चन्द्रमाको प्रतीक मानिन्छ ।
माला: नागा साधुहरूको कम्मर वरिपरि माला पनि तिनीहरूको सजावटको एक भाग हो ।
कसरी गरिन्छ त नागा साधुहरूको अन्तिम संस्कार ?
नागा साधुहरूको मृत्यु पछि उनीहरूलाई सिंहासनमा समाधि दिइन्छ । साधुको मृत शरीरलाई सिंहासनमा बाँधिन्छ र त्यसपछि नागा सन्न्यासीको इच्छाअनुसार उनलाई जल समाधि वा भूसमाधि दिइन्छ । एकपटक सिंहासनमा बसेपछि उनीहरूलाई हटाइँदैन तर सिंहासनसँगै समाधि दिइन्छ ।
कसरी बनिन्छ नागा बाबा ?
नागा साधु बन्ने प्रक्रिया कठिन र लामो छ । नागा साधुहरूको सम्प्रदायमा सामेल हुन करिब छ वर्ष लाग्छ । यस अवधिमा नयाँ सदस्यहरूले लंगोटी बाहेक केही पनि लगाउँदैनन् । कुम्भमेलामा अन्तिम व्रत लिएपछि लंगोटी पनि त्याग्छन् र जीवनभर यस्तै रहन्छन् । कुनै पनि अखाडाले पूर्ण छानबिन पछि योग्य व्यक्तिहरूलाई मात्र प्रवेश अनुमति दिन्छ । पहिले धेरै समय ब्रह्मचारी बनेर बस्नु पर्छ, त्यसपछि महापुरुष र अवधूत बनाइन्छ । अन्तिम प्रक्रिया महाकुम्भको समयमा हुन्छ जसमा आफ्नै पिण्ड दान र डान्डी संस्कार आदि समावेश हुन्छन् । त्यसपछि मात्रै नागा बाबाले औपचारिकता पाउँछन् ।
नागा बाबा को हुन् ? कसरी भयो सुरुवात ?
नागा साधुहरू हिन्दु धार्मिक भिक्षुहरू हुन् जो नग्न बस्छन् जसको परम्परा आदि गुरु शंकराचार्यले सुरु गरेका थिए । सनातन धर्मको वर्तमान स्वरूपको आधार आदि गुरु शंकराचार्यले राखेका थिए । शंकरको जन्म ईसापूर्व ५ औँ शताब्दीमा भएको थियो जब भारतीय जनमतको अवस्था र दिशा त्यति राम्रो थिएन । भारतको सम्पदाबाट आकर्षित भएर धेरै आक्रमणकारीहरू यहाँ आउँदै थिए । कतिपयले त्यो खजाना फिर्ता लिएर गए र कोही भारतको दिव्य आभाबाट यति मोहित भए कि उनीहरू यहाँ बसे, तर समग्रमा सामान्य शान्ति व्यवस्था भंग भयो । ईश्वर, धर्म, धर्मशास्त्र, तर्क, हतियार र शास्त्र सबै प्रकारका चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका थिए । यस्तो अवस्थामा शंकराचार्यले सनातन धर्मको स्थापना गर्न धेरै कदम चालेका थिए, जसमध्ये एउटा देशको चार कुनामा चार पीठ निर्माण गर्नु थियो । ती थिए गोवर्धन पीठ, शारदा पीठ, द्वारका पीठ र ज्योतिर्मथ पीठ । यस बाहेक, मठ र मन्दिरको सम्पत्ति लुट्ने र भक्तहरूलाई सताउनेहरूसँग लड्न सनातन धर्मका विभिन्न सम्प्रदायहरूको सशस्त्र शाखाको रूपमा आदिगुरुले अखाडाहरूको स्थापना गरे।
आदि गुरु शंकराचार्यले सामाजिक उथलपुथलको त्यो युगमा यी चुनौतीहरूको सामना गर्नका लागि आध्यात्मिक शक्ति मात्र पर्याप्त छैन भन्ने महसुस गर्न थाले । उनले युवा साधुहरूले व्यायाम गरेर आफ्नो शरीर बलियो बनाउनुका साथै हतियारको प्रयोगमा पनि दक्षता हासिल गर्नुपर्नेमा जोड दिए । त्यसकारण त्यस्ता मठहरू बनाइयो जहाँ त्यस्ता अभ्यास वा हतियार ह्यान्डलिङको अभ्यास गरियो, त्यस्ता मठहरूलाई अखाडा भनिन्छ । सामान्य भाषामा पनि अखाडाहरू पहलवानहरूले व्यायामको चालहरू सिक्ने ठाउँहरू भनिन्छ । समयसँगै अरू धेरै अखाडाहरू अस्तित्वमा आए । शंकराचार्यले अखाडाहरूलाई मठ, मन्दिर र भक्तहरूको रक्षा गर्न आवश्यक परे बल प्रयोग गर्न सुझाव दिए । यसरी बाह्य आक्रमणको समयमा यी अखाडाहरूले सुरक्षा कवचको रूपमा काम गरे । विदेशी आक्रमणमा धेरै पटक स्थानीय राजा र सम्राटहरूले नागा योद्धा ऋषिहरूको सहयोग लिने गर्थे । इतिहासले यस्ता धेरै गौरवशाली युद्धहरूको वर्णन गर्दछ जसमा ४० हजारभन्दा बढी नागा योद्धाहरूले भाग लिएका थिए । मथुरा (वृन्दावन) पछि अहमद शाह अब्दालीले गोकुलमा आक्रमण गर्दा नागा साधुहरूले आफ्नो सेनासँग लडेर गोकुलको रक्षा गरेका थिए ।
एजेन्सीको सहयोगमा
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया