भुस्याहा कुुकुर व्यवस्थापन गर्ने क्याट : काठमाडौँलाई रेबिजमुक्त बनाउने सशक्त अभियान्ता

राजधानीको सडकमा यत्रतत्र भुस्याहा, रोगी कुकुरहरु लम्पसार परिरहेका हुन्छन् । आउजाउ गर्ने कतिलाई घिन लाग्छ । नाक छोपेर पन्छिदै अघि बढ्छन् । कतिलाई दया लाग्छ केही सेकेण्ड ‘च्व च्व कठै’ भन्दै अघि बढ्छन् । ती मध्ये केही एक पुिरया विस्कुट बाँडेर बाटो तताउँछन् । यस्ता रोगी कुकुर मार्फत् रेबिज भाइरस संक्रमण हुने भन्ने थाहा पाएकाहरु छेउछाउ समेत पर्न रुचाउँदैनन् । ‘छि छि दुर दुर’ गर्दै तर्किन्छन् । 

भुस्याहा कुकुरहरुलाई व्यवस्थापन गर्न एकताका भ्याक्सिन दिएर मार्ने योजना पनि नल्याइएको होइन तर यसो गर्दा पशुहरुको अधिकार हनन हुन्छ भनेर आवाज उठ्न थालेपछि यो पद्धतिमा प्रतिवन्ध लगाइयो । सन् २००४ मा नेपाल भ्रमणका लागि आएकी ब्रिटीश नागरिक जान सल्टरले यस समस्यालाई मध्यनजर गर्दै नयाँ संस्थाको अवधारणा ल्याइन् । उनको मूख्य उद्देश्य थियो ; पशु अधिकारलाई संरक्षण गर्दै काठमाडौंलाई रेबिजमुक्त शहर बनाउने ।

जन्मेपछि बाँच्न पाउनुपर्छ । मान्छेले मात्र होइन हरेक प्राणीले भन्ने अवधारणाका साथ सन् २००४ मा सल्टरले काठमाडौंका सडकमा बेवारिसे रुपमा अलपत्र परेका कुकुरहरुको व्यवस्थापन गर्ने योजना बनाइन् । योजना बन्यो । तत्काल योजनालाई संस्थागत स्वरुप दिइयो । काठमाडौं पशु उपचार केन्द्र (क्याट) को रुपमा । बुढानीलकण्ठस्थित ‘क्याट’ काठमाडौंका भुस्याहा र रोगी कुकुरहरुलाई व्यवस्थापन गर्दै रेबिजमुक्त बनाउने अभियानका साथ स्थापना भएको गैरनाफामूलक सामाजिक संस्था हो । 

पशु उपचार केन्द्र विशेष गरेर कुकुरहरुको उपचारमा केन्द्रित भएतापनि संस्थाले आवश्यकता अनुसार बिरालो, बाँदरहरुको पनि उपचार गर्दै आएको संस्थाका एड्मिन बासु पराजुलीले बताए ।

आवासीय क्षेत्रबाट केही टाढा शान्त, एकान्तमा रहेको उपचार केन्द्र निर्माणाधीन अवस्थामा छ । उपचार भइरहेका, उपचार भएर ‘रिकभर’ हुँदै गरेका, पूर्ण रुपले ठीक भइसकेका कुकुरहरुलाई राख्न वेग्लावेग्लै स्थान छुट्याइएको छ । कतिपय ठीक भइसकेका स्वस्थ्य कुकुरहरु भने आँगनमा वा घरभित्रै पनि टहलिरहेका हुन्छन् । 

‘काली’ पनि त्यसैगरी नाँचिरहेकी थिइ । केही समय अघि मात्र जीवन मृत्युसँग जुधिरहेकी ‘काली’ अहिले स्वस्थ्य छे । नयाँ मान्छे आउनासाथ केही समय भुक्छे, त्यही मान्छेको वरिपरि घुम्दै सुँघेजस्तो गर्छे अनि आफ्नो मालिकबाट ‘चुप लाग’ को सङ्केत पाएपछि लुरुक्क पर्दै त्यहीँ छेउमा लम्पसार पर्छे । नयाँ जीवन पाएकोमा दङ्ग छे ऊ । यसरी विगत १४ वर्षदेखि यस संस्थाका कारण हजारौं कुकुरहरुले नयाँ जीवन पाएका छन् । काली पनि तीमध्ये एक हो ।

पशुले पनि मान्छे जसरी नै माया चाहन्छन्, बिरामी पर्दा उचित उपचार चाहन्छन् तर हामीजस्तो संवेदना व्यक्त गर्न सक्दैनन् । त्यसैले सर्वश्रेष्ठ प्राणी भएको नाताले उनीहरुको हेरचाह गर्ने जिम्मेवारी हाम्रो हो भन्ने कुरा बुझेर सल्टरको नेतृत्वमा र महजोडी हरिवंश आचार्य र मदनकृष्ण श्रेष्ठ, कनकमणी दिक्षित, लक्ष्मीशर्मा लगायत नेपाली कलाकार तथा सामाजिक अभियन्ताहरुको सक्रिय सहभागितामा स्थापना भएको यस संस्थाको आधारभूत उद्देश्य शहरका भुस्याहा कुकुरहरुलाई बन्ध्याकरण गर्नु थियो । विशेषतः भुस्याहा कुकुरलाई । रेकर्ड हेर्दा अहिलेसम्म करिब २३ हजार कुकुरहरलाई संस्थाले बन्ध्याकरण गरिसकेको छ । यद्यपी, समयसँगै आफ्ना क्रियाकलापहरु परिमार्जन गर्ने क्रममा अहिले मूख्यतः तीन विषयमा संस्था केन्द्रित छ :

–खोपमार्फत बन्ध्याकरण गर्ने, रेबिज न्यूनीकरण

–रोगी कुकुरहरुको उपचार

–उपचार भइसकेका कुकुरहरुको पुर्नस्थापना

यसका अतिरिक्त समयसमयमा विभिन्न ठाउँमा गएर भुस्याहा कुकुरलाई रेबिजविरुद्ध खोप लगाउने, गाउँमा रेबिजसम्बन्धि जनचेतनामूलक कार्यक्रम आयोजना गर्ने जस्ता क्रियाकलापमार्फत् यस संस्थाले सेवा पु¥याइरहेको छ । 

राजधानीका विभिन्न ठाउँबाट रोगी, घाइते, भुस्याहा कुकुरहरुलाई उपचार गर्न, व्यवस्थापन गर्नका निमित्त फोन आउने भएकाले संस्थाले एम्बुलेन्स सेवाको व्यवस्था पनि मिलाएको छ । विगत ९ वर्षदेखि क्याटमै कार्यरत चिकित्सक डाक्टर विदुर पिया २४ घण्टै उपलब्ध हुन्छन् । राजधानीमा भुस्याहा र रोगी कुकुरहरुको सङ्ख्या धेरै र संस्थाको स्रोत र साधन कम भएकाले बोलाएको सबै ठाउँमा पुग्न नसकिने उनको गुनासो छ । ‘एउटा एम्बुलेन्स छ तर कहिलेकाहीँ दुईतिरबाट बोलाएको हुन्छ त्यो बेला चाहिँ साह्रै गाह्रो हुन्छ ।’ उनले गुनासो पोखे ।

‘एकैपटक दुईतिरबाट बोलाउँदा के गर्नुहुन्छ ?’ भन्ने प्रश्नमा डाक्टर पियाले भने ‘जसलाई तत्काल उपचारको आवश्यकता हुन्छ त्यसलाई प्राथमिकता दिन्छौं ।’  

कुक, ड्राइभर, चिकित्सक साथै अन्य कर्मचारी गरेर संस्थामा हाल ५ जना कर्मचारी कार्यरत छन् । यसका अतिरिक्त स्वयंसेवकका रुपमा विभिन्न देशका नागरिकहरुको पनि उपस्थिति देख्न सकिन्छ । यूके लगायत अन्य देशहरुबाट आएको आर्थिक सहयोगबाट नै संस्था अहिलेसम्म चलिरहेको एड्मिन पराजुली बताउँछन् । ‘नेपालकै दाताहरुले पनि बेलाबेला सहयोग गरिरहनुहुन्छ ।’ उनले थपे ।

विशेष गरेर दुर्घटनामा परेका, रेबिज, डिस्टेम्बर, पार्वो, क्यान्सर आदिजस्ता रोगहरुबाट संक्रमित कुकुरहरु उपचारका लागि ल्याइन्छन् । उपचारका क्रममा मृत्यु भएका कुकुरहरुको लाशलाई व्यवस्थापन गर्न क्याटले परिवर्तन नेपाल नामक संस्थासँग समन्वय गरेको छ भने उपचार प्राप्त गरेपछि स्वस्थ्य हुनेहरुलाई उनीहरुको आफ्नै वासस्थानमा पुनस्र्थापित गराउँदै आएको छ । ‘उपचार पाएपछि कतिले त यसरी रुप फेर्छन् कि हेर्दै पालौंपालौं लाग्छ । त्यसैले धेरैजनाले यहाँको कुकुर एडप्ट पनि गर्नुभएको छ ।’ पियाले मुस्कुराउँदै बताए ।

अत्यन्तै जटिल स्वास्थ्य समस्या आइप¥यो र उपचार गर्दा पनि निको हुने सम्भावना न्यून देखिएमा संस्थाले इन्जेक्सनमार्फत् कुकुरहरुलाई सहजै मृत्यु दिने व्यवस्था समेत मिलाएको छ ।  
पियाले थपे, ‘तड्पिएर, छट्पटाएर बाँच्न दिनु भन्दा बरु नदुखाई मृत्यु दिनु नै ठीक होला भनेर यस्तो गरेका हौं ।’